Όλγκα Τοκαρτσούκ: Εμπούσιον, Εκδόσεις Καστανιώτη

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Ξεκινώντας να διαβάζω το Εμπούσιον της ¨Πολωνής νομπελίστριας ¨Όλγκα Τοκαρτσούκ (και έχοντας απολαύσει και προηγούμενα αριστουργήματά της '' Το αρχέγονο και άλλοι καιροί'', ''Πλάνητες'') αρχικά συγκινήθηκα που μια σύγχρονη και ταλαντούχα συγγραφέας όσο αυτή, καταπιάστηκε με ένα έργο που δε γίνεται να μη θυμίσει σε οποιονδήποτε αναγνώστη αποφασίσει να το διαβάσει, το Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν.

Ο Βόινιτς, σαν άλλος Χανς Κάστορπ επισκέπτεται ένα σανατόριο, το Γκέρμπερσντορφ που βρίσκεται στην Κάτω Σιλεσία στο σημερινό Σοκολόφσκο στην Πολωνία με την ελπίδα οι καινοτόμες ιατρικές μέθοδοι της εποχής να τον θεραπεύσουν από τη φυματίωση. Στο Μαγικό Βουνό παρακολουθούμε την ιστορία του Χανς Κάστορπ μέχρι τις απαρχές του Μεγάλου Πολέμου και ακριβώς για αυτό πρόκειται για κλασικό αριστούργημα, γιατί ο Τόμας Μαν καταφέρνει να αποτυπώσει τις πολιτικές ζυμώσεις της εποχής μέσα από τη χρήση ενός πολύ ξεχωριστού leitmotiv που τον καταξίωσε στο συγγραφικό χώρο. Στο Εμπούσιον στο φόντο της αφήγησης υπάρχει επίσης το ξέσπασμα του Μεγάλου Πολέμου που επίκειται σαν σκιά πάνω από το σανατόριο...

Γιατί να καταπιαστεί όμως η Τοκαρτσούκ με ένα έργο που θυμίζει το Μαγικό Βουνό; Και πού έγκειται η πρωτοπορία της;

Μέσα σε αυτό το κλιματοθεραπευτικό θρίλερ που συστήνει ξαπλωθεραπείες και πολλούς περιπάτους στους θεραπευόμενους, μαθαίνουμε καταρχάς ότι η επιλογή του τίτλου δεν είναι τυχαία και εμπεριέχει τον επαναπροσδιορισμό της εποχής εκείνης μέσα από τα μάτια μιας γυναίκας συγγραφέα και όχι ενός άντρα. Μιας γυναίκας συγγραφέα που μπορούμε άνετα (και όχι λόγω του ότι κατέκτησε το Νόμπελ) να τη χαρακτηρίσουμε κλασική.

Το Εμπούσιον είναι λέξη επινοημένη από την ίδια την ¨Όλγκα Τοκαρτσούκ και αποτελεί συμφυρμό δύο λέξεων που προέρχονται από τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό (ο οποίος αναφέρεται συχνότατα στις συζητήσεις των θεραπευόμενων). Πρόκειται για τις λέξεις Έμπουσα και Συμπόσιον. Η Έμπουσα ως όπλο της χθόνιας θεάς Εκάτης, άλλαζε διαρκώς μορφές ενώ κατέτρωγε ανθρώπινες σάρκες. Επρόκειτο για ένα φάντασμα θηλυκού γένους. Από την άλλη η λέξη Συμπόσιον αναφέρεται στο ομώνυμο έργο του Πλάτωνα και στην ψυχαγωγία των αρχαίων Ελλήνων όπου η φιλοσοφική συζήτηση συνδυάζεται με το φαγητό και τη διασκέδαση.

Στη λέξη Εμπούσιον λοιπόν συμπυκνώνεται η ουσία της δυτικής σκέψης. Το αρσενικό που επιβάλλει την κυρίαρχη φιλοσοφία και το θηλυκό που σε αυτή τη φιλοσοφία έχει το ρόλο του ανοίκειου. Ενώ οι θεραπευόμενοι περνούν τον καιρό τους κάνοντας ένα σωρό φιλοσοφικές συζητήσεις πάνω σε διάφορα θέματα, οι γυναίκες θεραπευόμενες, αποξενωμένες, αινιγματικές και απειλητικές, υπεύθυνες πάντα για όλα τα δεινά εμφανίζονται στο έργο άλλοτε σαν κακάσχημες γριές και άλλοτε σαν αόρατες μάγισσες. ¨Η πρωτοπορία του Εμπούσιον συνίσταται ακριβώς σε αυτό το στοιχείο! Την ώρα που στο Μαγικό Βουνό φωτίζονται όλες οι υπόρρητες πεποιθήσεις που σωρευτικά συνέβαλλαν στον σκοταδισμό που θα οδηγούσε στον ολοκληρωτισμό του Μεγάλου Πολέμου, η Τοκαρτσούκ ρίχνει το φακό της στη μισαλλοδοξία κατά των γυναικών ως ένα επιπλέον στοιχείο σκοταδισμού, σε μια κουλτούρα μη συμπεριληπτική όπου οι ασθενείς αντιμετωπίζονται σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, κάνοντας έτσι ένα αιχμηρότατο σχόλιο κατά της σύγχρονης εποχής, που σχεδόν έναν αιώνα μετά τους Μεγάλους Πολέμους, κουβεντιάζει ακόμα για κοινωνικές διακρίσεις κάθε είδους...Πόσα πράγματα έχουν ουσιαστικά και δομικά αλλάξει όντως από τότε και πόσο όλα όσα άλλαξαν είναι απλά μια μεθυστική επίφαση που αποπροσανατολίζει από τον διαρκή αγώνα για νέες κατακτήσεις; Ενδεικτικά να αναφέρω ότι ο ολοκληρωτισμός του Χίτλερ που άφησε τα σημάδια του στον παγκόσμιο πολιτικό χάρτη, επέβαλλε το ρωμαλέο κορμί ως αναπόσπαστο κομμάτι, της τερατόμορφης και απορριπτικής ψευδοκουλτούρας του.

Πόσο υποφερτή μπορεί να είναι η συμπεριληπτικότητα που αποδομεί και κλονίζει την εδραίωση των δογμάτων;

...''Δεν είμαι φυσιολογικός'' είπε με ξαφνική απόγνωση ο Βόινιτς. Και καλύτερα θα ήταν να πεθάνω εδώ. Ελπίζω να γίνει έτσι. Θα ανακουφίσω τους πάντες και ειδικά τον πατέρα μου. Για αυτό με έστειλε εδώ, για να πεθάνω. Τις τελευταίες λέξεις τις έπνιξε ένας λυγμός που του πετάχτηκε από τον λαιμό και τον οποίο ήταν δύσκολο να ελέγξει. Ο γιατρός ξερόβηξε σαστισμένος. "Μπορώ μόνο να σας παρηγορήσω, λέγοντας πως άνθρωποι σαν κι εσάς υπάρχουν πολλοί, είπε σοβαρά σαν να αντιλήφθηκε πως για τον νεαρό αυτό εκτυλίσσεται ένα δράμα. Ξεφεύγετε από τον πρωτόγονο, χτυπητό διαχωρισμό, θυμίζετε ότι η επιβεβλημένη θεώρηση του κόσμου είναι πολύ συμβατική, πως είναι δομημένη στην ανασφάλεια των επικριτών. Κάποιος σαν εσάς θα προκαλέσει απροθυμία και μίσος, γιατί θα υπενθυμίσει πως η εικόνα ενός ασπρόμαυρου κόσμου είναι απατηλή και καταστροφική.

Κύριε Βόινιτς, πώς πρέπει να σου απευθύνομαι; συνέχισε. Εκπροσωπείς τον ενδιάμεσο κόσμο που δύσκολα υποφέρεται, γιατί δεν είναι ξεκάθαρος. Αυτή η θέαση του κόσμου εξασφαλίζει μια ιδιόμορφη αστάθεια μέσα μας και δεν επιτρέπει σε κανένα δόγμα να εδραιωθεί. Εσύ κύριε μου, μας προσφέρεις έναν τόπο ''ανάμεσα'', τον οποίο δε θα θέλαμε να σκεφτόμαστε, έχοντας ήδη αρκετά δικά μας ασπρόμαυρα προβλήματα...