Ναγκίμπ Μαχφούζ: Χίμαιρα, Εκδόσεις Καστανιώτη

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Τη στιγμή αυτή το τελευταίο μεταφρασμένο έργο στα ελληνικά του κορυφαίου νομπελίστα Αιγύπτιου συγγραφέα Ναγκίμπ Μαχφούζ, το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη, η Χίμαιρα, είναι εξαντλημένο και περιμένουμε εναγωνίως να κυκλοφορήσει και πάλι. Εμείς πάντως οι τυχεροί που προλάβαμε, το προμηθευτήκαμε την περασμένη Κυριακή ως ένθετο εφημερίδας...

Η Πέρσα Κουμούτση έχει κάνει μια συγκλονιστική, αψεγάδιαστη μετάφραση του έργου του όλου, κάτι που είναι εφικτό μόνο για έναν άνθρωπο που έχει γεννηθεί, ζήσει και σπουδάσει στην Αίγυπτο όπως εκείνη, έχοντας γνωρίσει και κλείσει αμετάκλητα μέσα της την αραβική κουλτούρα.

Αυτός ο μαέστρος της γραφίδας δημιουργεί κόσμους ολόκληρους σαν να υφαίνει το πιο υψηλής ποιότητας υφαντό, φροντίζοντας το κάθε νήμα της ιστορίας του με αγάπη και προσήλωση, δίχως κούραση. Η παραμικρή λεπτομέρεια είναι σημαντική στο νόημα του έργου του και ο Ναγκίμπ Μαχφούζ το γνώριζε πολύ καλά αυτό. Η ενασχόλησή του με μικρολεπτομέρειες τόσο στους χαρακτήρες του όσο και στην εξιστόρηση των γεγονότων γίνεται με πιστή ευλάβεια. Η ασύλληπτα λεπτομερής περιγραφή της προσωπικότητας των ηρώων του, ομοιάζει με εκείνη του Έλληνα λογοτέχνη Καραγάτση, ενώ ένα ακόμα κοινό των δύο κορυφαίων συγγραφέων είναι ότι ακόμα και η φαινομενική επανάληψη χαρακτηριστικών των κύριων προσώπων των ιστοριών τους δεν κουράζει τους αναγνώστες αλλά αντιθέτως τους πάει μερικά βήματα παραπέρα. Νομίζω το πιο σύνθετο στοιχείο στη συγγραφική δεινότητα του Ναγκίμπ Μαχφούζ είναι ακριβώς αυτό. Ενώ χρησιμοποιεί μία πολύ απλή γλώσσα, χωρίς να καταφεύγει σε γλωσσικά τεχνάσματα ή περίτεχνο λεξιλόγιο, κατορθώνει αφενός να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών, αφετέρου οι ιστορίες του να μην είναι ποτέ απλές εξιστορήσεις. Αντιθέτως, δημιουργεί ένα άρτιο και ολοκληρωμένο λογοτεχνικό τοπίο, μέσα στο οποίο οι χαρακτήρες του είναι πρωταγωνιστές στο μυστήριο της ζωής, με τρόπο που εμπλέκει τη φιλοσοφική ενατένιση των φαινομενικά ευκολονόητων κοινωνικών καταστάσεων.

Ο Κάμελ που ζει μια αρρωστημένη σχέση με τη μητέρα του, μας ταξιδεύει μαζί του στον ασταμάτητο ψυχαναγκασμό της σκέψης του, που δε γίνεται να μη ζορίσει την ψυχολογία του αναγνώστη, καθώς ο τελευταίος θα νιώσει από τις ακριβείς περιγραφές ότι ζει τις σκέψεις του Κάμελ. Ο κλειστοφοβικός του χαρακτήρας, που φτάνει στα όρια του ψυχολογικού προβλήματος, ασκεί πάνω του την πιο αδυσώπητη βία, καταστρέφοντας μετά το ούτως ή άλλως στρεβλό ξεκίνημα της ζωής του, τις όποιες προοπτικές ευτυχίας. Όταν τελικά εκείνο που φαντάζεται ως ευτυχία και ευκαιρία για απογαλακτισμό του από το μητρικό τοπίο, γίνεται πραγματικότητα, έχει ευνουχιστεί ψυχικά σε τέτοιο βαθμό που αδυνατεί να το απολαύσει.

Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, αν αναλογιστεί κανείς ότι η Χίμαιρα κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Αίγυπτο το 1948, είναι σίγουρα πρωτοποριακός για τα ζητήματα που επιλέγει να θίξει ενόσω ζούσε στον αραβικό κοινωνικό ιστό. Οι ανελέητα πατροπαράδοτες κοινωνικές σχέσεις και τα ήθη που ακολουθούν ένα σφιχτό μοτίβο χωρίς να αφήνουν περιθώρια διαφυγής, στοιχειώνουν πολλούς του ήρωες, ανάμεσα σε αυτούς και τον Κάμελ ανεπανόρθωτα. 

Γνωρίζοντας ότι ο Μαχφούζ εργάστηκε στο δημόσιο για πάρα πολλά χρόνια, ακολουθώντας τη σταδιοδρομία του πατέρα του, οι αναγνώστες δε γίνεται να μη σκεφτούν έστω και στο ελάχιστο, ότι ο Κάμελ ο οποίος επίσης εργάστηκε στο δημόσιο, σε κάποια σημεία τουλάχιστον ίσως να δανείζεται  στοιχεία από τη ζωή του συγγραφέα.

Ζητήματα χειραφέτησης, κοινωνικού αποκλεισμού, διαφυγής από τη μέγγενη της παράδοσης, αδυναμίας συνύπαρξης σε έναν κοινωνικό χώρο που δεν επιτρέπει τη διαφορετικότητα, υπογραμμίζονται στη Χίμαιρα σαν μεστό σχόλιο και κοινωνική κριτική για την πραγματικότητα της Αιγύπτου του 1948.

Ο Κάμελ παρά το ότι δε διαθέτει καθόλου δυναμισμό αν και σε αρκετά σημεία του βιβλίου νιώθουμε ότι το καζάνι των συναισθημάτων που βράζει μέσα του θα προδώσει επιτέλους τη δειλία που τον αφοπλίζει, έχει ομοιότητες σαν χαρακτήρας με τον Γιούγκερμαν του Καραγάτση. Και οι δύο διαθέτουν μέσα τους ακλόνητη διάθεση για περιπλάνηση, ενώ περιθωριοποιούνται κοινωνικά σε τέτοιο βαθμό που η μοναξιά μετατρέπεται σε μοναδική λυτρωτική διέξοδο. 

Μέσα στη σκοτεινιά τραγικών καταστάσεων, ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, αφήνει να φανεί ηλιαχτίδα. Δεν υπάρχει μόνο σκοτάδι στη ζωή. Υπάρχει όμως τόσο πολύ, που κάνει την ηλιαχτίδα πιο λαμπερή. 

...''Το πρωί της τρίτης μέρας το ταξί με μετέφερε στον ίδιο προορισμό. Μόλις έφτασα στο καφενείο θυμήθηκα την παράξενη γυναίκα με το χοντροκομμένο πρόσωπο και το παχουλό κορμί. Και δεν ήταν η πρώτη φορά που τη σκεφτόμουν εκείνο το πρωί, τη σκέφτηκα κι όταν ντυνόμουν μπροστά στον καθρέφτη, γεγονός που με οδήγησε να φροντίσω ακόμα περισσότερο το ντύσιμο και την εμφάνισή μου...''

Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ υπενθυμίζει πόσο τραγικά μπορεί να εξελιχθεί η διαδικασία ενηλικίωσης σε περιβάλλοντα που δεν επιτρέπουν πειραματισμό έξω από τα ήθη και τις νόρμες που επιτάσσει το κοινωνικό σύνολο. Μπορεί η ιστορία του Κάμελ να γράφτηκε στην Αίγυπτο του 1948, αλλά παραμένει σε πολλά σημεία της επίκαιρη και σήμερα...