Joseph Roth: Περιπλανώμενοι Εβραίοι, Εκδόσεις Άγρα

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Ο Joseph Roth, όπως έχω ξαναγράψει αναρίθμητες φορές, είναι ο αγαπημένος μου συγγραφέας, η κορυφή της λογοτεχνίας και όχι τυχαία. Με τη γραφή του, δημιουργεί τις συνθήκες ενός λογοτεχνικού ντοκουμέντου. Καταγράφει με δημοσιογραφική ματιά και ασύγκριτη πρόζα τη μαρτυρία ενός έθνους, του εβραικού έθνους. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Roth, υπήρξε δημοσιογράφος στη Frankfurter Zeitung για πολλά χρόνια. Εξού και η δημοσιογραφική οπτική στα πράγματα. 

Στους Περιπλανώμενους Εβραίους, μας μεταφέρει τη μαρτυρία της εβραικής εμπειρίας κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου στην κεντρική, δυτική και ανατολική Ευρώπη. Εφιστεί την προσοχή στα ψευδή οφέλη της εβραικής προσαρμογής, αναδεικνύοντας το σχίσμα ανάμεσα σε Εβραίους της Ανατολής και Εβραίους της Δύσης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Εβραίοι χωρίζονταν ανέκαθεν σε Ασκενάζι (όσοι προήλθαν κυρίως από τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης), σε σεφαραδίτες (προέρχονταν κυρίως από την Ιβηρική χερσόνησο και μέχρι πρότινος κανένας Εβραίος δεν ήθελε να μεταναστεύσει στην Ισπανία λόγω του φοβερού διωγμού που υπέστησαν από την ισπανική μοναρχία) και σε Μιζραχί (προέρχεται από την εβραική λέξη Μιζράχ που σημαίνει Ανατολή, και αναφέρεται κατά κύριο λογο στους Εβραίους που προήλθαν από τη Μέση Ανατολή αλλά και περιοχές της Βορείου Αφρικής).

Οι προαναφερθείσες κατηγοριοποιήσεις, τονίζουν σαφώς το χάσμα ανάμεσα σε ανατολίτες και δυτικούς Εβραίους. Η μοναδική εποπτεία της εβραικής εμπειρίας στην πιο κρίσιμη ιστορική καμπή της παγκόσμιας ιστορίας, αποτυπώνεται με διαύγεια και μοναδικότητα στο παρόν έργο. 

Ο Joseph Roth, καταγράφει διαφορετικές περιπτώσεις Εβραίων, φτιάχνοντας ένα κάδρο που θα μπορούσε να κοσμεί μια αίθουσα τέχνης ή ακόμα και ένα μουσείο εβραικό σε κάποια χώρα της κεντρικής ή ανατολικής Ευρώπης. Οι επισκέπτες που το κοιτούν, στοχάζονται πάνω στην πρόσφατη ευρωπαική ιστορία, το ολοκαύτωμα, τον εθνικοσοσιαλισμό, το τέρας του ολοκληρωτισμού που στοίχειωσε το παρελθόν της Γηραιάς Ηπείρου διαπαντός. Ο Roth, όπως προανέφερα προσεγγίζει το έθνος του με δημοσιογραφική ματιά. Συνεπώς, προσπαθεί να παραμείνει αντικειμενικός σε μεγάλο βαθμό. Και το καταφέρνει. Δεν αγιοποιεί το λαό του. Ερμηνεύει τα βάσανά του, που από μόνα τους είναι αρκετά για να του εξασφαλίσουν μια κάποια μορφή λύτρωσης. Μας παρουσιάζει τους φωτισμένους Εβραίους που πιστεύουν σε μια απευθείας σχέση με το Θεό, αλλά και τους καβαλιστές που έχοντας πολλούς οπαδούς (χαλουτζίμ), εξυψώνουν το ρόλο του ραβίνου και του μυστικισμού, ανάγοντας τον πρώτο σε διαμεσολαβητή ανάμεσα στο Θεό και τον άνθρωπο. Διαμαρτύρεται έντονα, όταν περιγράφονται με τόσο μελανά και άδικα σχόλια οι ομοεθνείς του. Θεωρεί πέρα για πέρα άδικη την κριτική που γίνεται απέναντι στους Εβραίους ως υπονομευτές της τάξης. Αν εξαιρέσουμε όπως λέει την περίπτωση του Ανατολικοεβραίου σοσιαλιστή, που ενδιαφέρεται περισσότερο για τα κοινωνικά θέματα παρά για τη θρησκεία του, ο φτωχός Εβραίος είναι πιο συντηρητικός από όλους τους φτωχούς της γης. Κατά κάποιο τρόπο εγγυάται τη διατήρηση της τάξης πραγμάτων, δεδομένου ότι η θρησκεία και τα ήθη της φυλής, απαγορεύουν κάθε μορφής ξεσηκωμό. 

Θα ήθελα κλείνοντας αυτή την παρουσίαση, να παραθέσω αυτούσιο το παρακάτω κείμενο, που περιγράφοντας άρτια την ιστορική στιγμή των στέτλ και των εβραικών γκέτο, καταλήγει με μία προφητική μαρτυρία, που κάνει τον αναγνώστη που ζει το 2023 ενώ μαίνεται ο πόλεμος στη Λωρίδα της Γάζας να ανατριχιάσει...

''...Οι νεαροί χαλουτζίμ, οι πρωτοπόροι είναι γενναίοι αγρότες και εργάτες, η ζωντανή απόδειξη πως οι Εβραίοι μπορούν να δουλέψουν, να δουλέψουν τη γη, να γίνουν "παιδιά της γης'', κι ας ήταν επί αιώνες "άνθρωποι των βιβλίων''. Οι χαλουτζίμ δυστυχώς είναι αναγκαστικά και στρατιώτες, θέλοντας και μη παίρνουν όπλα και υπερασπίζονται τη γη τους ενάντια στους Άραβες. Κι έτσι το ευρωπαικό παράδειγμα μεταφέρθηκε στην Παλαιστίνη. Δυστυχώς όμως, ο νεαρός χαλούτζ δεν είναι απλώς κάποιος που επιστρέφει στη γη των προγόνων του, ένας προλετάριος με εργατική συνείδηση. Είναι ταυτόχρονα κάποιος που μεταφέρει πολιτισμό. Είναι Εβραίος αλλά είναι και Ευρωπαίος. Φέρνει στους Άραβες ηλεκτρισμό, στυλογράφους, μηχανικούς , οπλοπολυβόλα, ρηχές ανούσιες φιλοσοφίες και ό,τι άλλο εξάγει η Αγγλία. Και οι Άραβες θα έπρεπε φυσικά να είναι ευγνώμονες για τους καινούργιους ωραίους δρόμους. Αλλά το ένστικτο ενός λαού που ζει ακόμα κοντά στη Φύση δικαίως αντιστέκεται στην εισβολή του αγγλοσαξωνικού-αμερικανικού πολιτισμού, όσο κι αν η εισβολή φέρει το ευγενές όνομα της εθνικής αναγέννησης. Ο Εβραίος διεκδικεί τη χώρα της Παλαιστίνης, όχι επειδή κατάγεται από αυτήν, αλλά επειδή καμία άλλη χώρα δεν τον θέλει. Μα ο φόβος του Άραβα για την ελευθερία του είναι επίσης κατανοητός, τουλάχιστον όσο και η ειλικρινής πρόθεση του Εβραίου να είναι ένας καλός γείτονας για τον Άραβα. Παρ'ολα αυτά, ωστόσο, η μετανάστευση νεαρών Εβραίων στην Παλαιστίνη έχει τα χαρακτηριστικά μιας "εβραικής σταυροφορίας'', διότι δυστυχώς οι νεαροί μετανάστες κρατούν όπλα και πυροβολούν...''