Gustav Meyrink: Το Γκόλεμ, Εκδόσεις Πηγή

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Ο Gustav Meyrink, ο οποίος υπήρξε νόθος γιος του Υπουργού της Βυρτεμβέργης ενώ αδίκως του προσδόθηκε εβραϊκή καταγωγή, γεννήθηκε στη Βιέννη το 1868, έζησε στο Μόναχο και για περισσότερα από είκοσι χρόνια στην Πράγα, όπου και διαδραματίζεται το πασίγνωστο έργο φαντασίας του ''Το Γκόλεμ''. Στην ταλμουδική βιβλιογραφία τα γκόλεμ απαντώνται συχνά σαν ανθρωπόμορφα πλάσματα που φτιάχνονταν από πηλό ή λάσπη. Κατά την επικρατέστερη παράδοση, ένας σοφός ραβίνος θέλησε κάποτε να φτιάξει έναν τεχνητό άνθρωπο που θα προστάτευε το γκέτο της Πράγας, τη συνοικία δηλαδή εκείνη της παλιάς πόλης όπου ζούσαν περίκλειστοι οι Εβραίοι, προκειμένου να προστατευθούν από τη διωκτική μανία των χριστιανών πιστών. Κάποια στιγμή το γκόλεμ αφηνίασε και ο ραβίνος έχασε τον έλεγχό του.

Κορυφαία φιγούρα στο διαχρονικό έργο του Meyrink, ο διαμαντοτεχνίτης Αθανάσιος Πέρναθ, στα χέρια του οποίου περιέρχεται ένα εξώφυλλο που χρήσει επισκευής. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα το όραμα μπλέκεται με την πραγματικότητα με έναν τρόπο που κρατά τον αναγνώστη παγιδευμένο σε έναν κόσμο από τον οποίο δε μπορεί να δραπετεύσει ακριβώς όπως ο κεντρικός ήρωας. Τελικά τί μπορεί να είναι αληθινό και επιστημονικά αποδεδειγμένο; Μήπως η πραγματικότητα έχει πολύ περισσότερες διαστάσεις από αυτές που μπορούμε να εννοήσουμε;

Πόσο πρωτοπόρος μπορεί να θεωρηθεί ο Meyrink στη φανταστική λογοτεχνία; Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι ακόμα και ο κορυφαίος Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ με την ''Καρδιά ενός Σκύλου'', γεννήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα από τον Gustav Meyrink και συγκεκριμένα το 1891. 

Το έργο ''Το Γκόλεμ'' διαδραματίζεται στη συνοικία του εβραϊκού γκέτο της Πράγας το 1890. Αξίζει να σημειωθεί ότι πρόκειται για μια χρονιά που η Τσεχοσλοβακία δεν έχει ακόμα δημιουργηθεί, δεν έχει σχηματιστεί  στα τελικά της σύνορα, τα οποία διαμορφώνονται γύρω στο τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό είναι σημαντικό να το γνωρίζει ο αναγνώστης, γιατί θα διακρίνει σε αρκετά σημεία την παντοδυναμία και τη διαρκή σκιά του αυτοκράτορα, ενώ γίνεται σχεδόν χειροπιαστός ο ενιαίος χώρος που συνέδεε κομβικές ευρωπαϊκές πόλεις, μέσα στο πλαίσιο της άλλοτε παντοδύναμης Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, το τέλος της οποίας βρισκόταν προ των πυλών. 

Στην Πράγα, ο Meyrink μαζί με τον ανιψιό του θα ιδρύσουν το έτος 1889 μια τραπεζική εταιρία με την επωνυμία Meier& Morgenstern. Κατηγορούμενος για απάτη οδηγείται στη φυλακή. Στο Γκόλεμ, αποτυπώνει μέσα από το κατά κάποιον τρόπο alter ego του, τον Αθανάσιο Πέρναθ, την εμπειρία του από το χώρο των φυλακών. Λέγεται μάλιστα, ότι κάποια στιγμή αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει. Την ώρα που ετοιμαζόταν να διακόψει τη ζωή του, ένα φυλλάδιο για τη μεταθανάτια ζωή πέρασε κάτω από τη χαραμάδα του δωματίου όπου βρισκόταν. Εκείνη μάλλον στάθηκε η πιο καθοριστική στιγμή για να στραφεί προς τον αποκρυφισμό και την καμπάλα, όπως θα διαπιστώσει κανείς αν διαβάσει το Γκόλεμ.

...''Κάτω από τις κολώνες του παλιού Rathaus, ηλικιωμένες κυρίες που κάλυπταν τα κεφάλια τους με γκρίζα μαντήλια, μουρμούριζαν προσευχές, υπό το φως κεριών για την Παναγία. Μπροστά από τη σκοτεινή πύλη που οδηγούσε στην εβραική συνοικία υπήρχαν πάγκοι της χριστουγεννιάτικης αγοράς. Ανάμεσά τους καλυμμένη γύρω γύρω με ένα έντονο κόκκινο ύφασμα και φωτισμένη από φανταχτερές δάδες που τρεμόπαιζαν, βρισκόταν η ανοιχτή σκηνή ενός κουκλοθέατρου. Ο Punchinello του Ζουάχ ντυμένος στα μοβ ίππευε ένα λευκό ξύλινο άλογο που κάλπαζε πάνω στο σανίδι. Πάνω στο μαστίγιο που κρατούσε στο χέρι υπήρχε ένα ανθρώπινο κρανίο. Τα παιδιά καθόντουσαν στριμωγμένα στις μπροστινές θέσεις, με τα μικρά γούνινα καπέλα τους κατεβασμένα έως τα αυτιά, τα στόματά τους ορθάνοιχτα και άκουγαν μαγεμένα τους στίχους του ποιητή της Πράγας, Όσκαρ Βίνερ, όπως τους απήγγειλε ο Ζουάχ από το μικρό του κουτί.

Με ένα σάλτο φτάνει η μαριονέτα

λεπτή και σβέλτη σαν μια κοκέτα

Φιόγκοι, μαντήλια πετούν στον ουρανό,

πάνω στον παλιάτσο που κάνει τον τρελό...''

Η περιγραφή ενός κόσμου σε αναβρασμό, η αισθητική και η ηθική που διέπουν μια κοινωνία που σε λίγα χρόνια θα έρθει αντιμέτωπη με τον Μεγάλο Πόλεμο, η φυλλορροούσα Αυστροουγγρική μοναρχία που πρόκειται να κατακερματιστεί σε εκείνα τα έθνη - κράτη εντός των οποίων δε θα μπορούσε κάποια χρόνια αργότερα να φανταστεί την ύπαρξή του ο κορυφαίος Γιόζεφ Ροτ, εφόσον θα χρειαζόταν να προσδιορίζει συνεχώς μέσα στο στενό τους πλαίσιο την ταυτότητά του (τη στιγμή που ταυτότητα δεν υπήρχε εκείνη την εποχή για τον εβραϊκό πληθυσμό), αποτελούν πτυχές που διαφαίνονται και υπογραμμίζονται μέσα στο έργο του Meyrink. Το Γκόλεμ είναι πρωτοποριακό όχι μόνο ως προς το είδος του, αλλά και για τον τρόπο που παρουσιάζει μια τοιχογραφία της εποχής των τελών του 19ου αιώνα. 

Οι εκδόσεις Πηγή, έχουν επιμεληθεί μια συναρπαστική έκδοση του έργου, ενώ νιώθω ιδιαίτερα περήφανη για τη συνεργασία μου μαζί τους, καθώς και για το νέο βιβλίο μου που θα κυκλοφορήσει σε λίγους μήνες.