Enzo Traverso: Η Γάζα μπροστά στην Ιστορία, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Ο Enzo Traverso, μελετά ένα παράδοξο και σε αυτό πάνω εστιάζει την παρούσα μελέτη του. Ενώ η Γάζα αφανίζεται από βροχή βομβαρδισμών, το Ισραήλ παρουσιάζεται ως θύμα του μεγαλύτερου πογκρόμ της ιστορίας μετά το Ολοκαύτωμα. Κάτι σαν μια αντεστραμμένη δίκη της Νυρεμβέργης, όπου δεν δικάζονται τα εγκλήματα των ναζί αλλά οι (αναμφισβήτητες) αγριότητες που διαπράξανε οι σύμμαχοι. 

Συνοψίζω στα ακόλουθα δέκα σημεία, τα επιχειρήματα στα οποία καταλήγει ο συγγραφέας μέσα από τα πάντα ώριμα πολιτικά του δοκίμια:

• Τον 21ο αιώνα, ο ισλαμικός φονταμενταλισμός απειλεί τη Δύση όπως ο κομμουνισμός τον προηγούμενο αιώνα, τότε που κατά την περίοδο του αποκαλούμενου Historikerstreit (όρος που ερμηνεύει τη διαμάχη των Γερμανών ιστορικών κατά τη δεκαετία του 1980 αναφορικά με τα εγκλήματα των ναζί), ο ιστορικός Έρνστ Νόλτε χαρακτήριζε τα εγκλήματα του Χίτλερ ''πράξεις αντίδρασης απέναντι στον μπολσεβικισμό''. 

• Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών του 1948 έδωσε έναν κανονιστικό ορισμό στην έννοια της γενοκτονίας. Ωστόσο ο ορισμός αυτός γεννημένος χρονικά μέσα στον αντίκτυπο της Σοά (ολοκαύτωμα), προώθησε την τάση να ταυτίζεται η γενοκτονία σαν ένα γεγονός ανάλογο ως προς την εμβέλεια, την ιδεολογική καθαρότητα και τη γραφειοκρατική αποτελεσματικότητα με την εξόντωση των Εβραίων. Στο λαϊκό  φαντασιακό μια γενοκτονία θεωρείται ως τέτοια αν μοιάζει με το ολοκαύτωμα. ¨Όμως οι γενοκτονίες δεν έχουν όλες ούτε την ίδια έκταση ούτε χρησιμοποιούν τα ίδια μέσα. 
• Η προειδοποίηση για την εν εξελίξει γενοκτονία στη Γάζα που κατά καιρούς ακούγεται σαν φωνή διαμαρτυρίας για τη βάναυση καταπάτηση του δικαιώματος στη ζωή του Παλαιστινιακού λαού, ερμηνεύεται ως αντισημιτισμός. Αυτό ίσως είναι το πιο κοινό επιχείρημα όσων αντικρούουν την προειδοποίηση αυτή. Η χρήση του αντισημιτισμού ως όρου, απέναντι σε κάθε φωνή που αδυνατεί να θεωρήσει νόμιμη την άσκηση βίας που ασκεί το Ισραήλ μέσω των δυνάμεων του Τσαχάλ (στρατός, αεροπορία κλπ), υπενθυμίζει πόσο αναίσθητη και μυωπική γίνεται η αναδιπλωμένη στον εαυτό της μνήμη μεταμορφωμένη σε αυτοαναφορική λατρεία. 
• Ο Edward Said είχε καίρια περιγράψει ένα μοτίβο διχοτόμησης μεταξύ πολιτισμού/βαρβαρότητας ή δυτικής δημοκρατίας/ισλαμικής τρομοκρατίας, συμπυκνώνοντάς το στην έννοια του οριενταλισμού που διατρέχει ως σήμερα τον επίσημο πολιτικό λόγο στην ανάλυση του μεσανατολικού ζητήματος. 
• Ο κυνισμός του οριενταλισμού όπως εκφράστηκε από τον Τσαχάλ είναι παράδειγμα αυτού που θα ονομάζαμε ''εργαλειακή ορθολογικότητα'' μιας λογικής αποδεσμευμένης από κάθε ανθρωπιστική και κοινωνική θεώρηση. Σε αυτή την έννοια ο Μαξ Βέμπερ αρχικά και στη συνέχεια οι Αντόρνο και Χορκχάιμερ εντόπισαν τον κρυφό κινητήρα του δυτικού πολιτισμού. 
• Η θεωρία του Μακιαβέλι ''grandi cose'', που υπαγορεύει την παραβίαση των ηθικών αρχών από την πολιτική εξουσία στο όνομα ενός υπέρτερου συμφέροντος που πρακτικά συμπίπτει με το συμφέρον του ηγεμόνα, υιοθετήθηκε πλήρως από το κράτος του Ισραήλ. 
• Οι ψεύτικες ειδήσεις (fake news) χρησιμοποιούνται κατά κόρον από το Ισραηλινό κράτος (που διαθέτει και τη μεγαλύτερη πρόσβαση σε αυτό που θα αποκαλούσαμε δυνατότητα επιρροής της κοινής γνώμης). Με άλλα λόγια, το Ισραήλ εκμεταλλεύεται ακόμα ένα όπλο που κάποτε στρεφόταν εναντίον του λαού του. Τη μυθολογία του ''τελετουργικού φόνου'' την οποία επικαλούνταν οι Ιεροεξεταστές από τον Μεσαίωνα ως την τσαρική Ρωσία διαδίδοντας τη φήμη ότι Εβραίοι σκότωναν χριστιανόπουλα για να χρησιμοποιήσουν το αίμα τους σε τελετές, δημιουργώντας έτσι το νομιμοποιητικό πλαίσιο του πογκρόμ που θα ακολουθούσε.
• Υπάρχει ένα κομβικό σημείο που δε γίνεται να προσπεράσουμε. Η έννοια της τρομοκρατίας. Η μόνη κανονιστική διαφορά που ξεχωρίζει τους μαχητές μιας τρομοκρατικής ομάδας από τους στρατιώτες ενός στρατού είναι νομικού τύπου. Οι πρώτοι δε διαθέτουν το νόμιμο status που προσδίδει η ένταξη σε κρατικούς μηχανισμούς. Επιπλέον οι στρατοί διαθέτουν πολύ ισχυρότερα μέσα εξόντωσης. Όλοι οι ηγέτες της Χαμάς γεννήθηκαν σε προσφυγικά στρατόπεδα γνώρισαν τις ισραηλινές φυλακές, οι περισσότεροι σκοτώθηκαν μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά τους ενώ έχουν χάσει αναρίθμητα μέλη της οικογένειάς τους που σφαγιάστηκαν. Αυτό προφανώς εξηγεί το υπόβαθρο του εξτρεμισμού τους αν δε θέλουμε να εθελοτυφλούμε όσον αφορά το πώς προέκυψε. Ο αυταρχισμός και ο φονταμενταλισμός τους προφανώς και θα πρέπει να καταγγέλλεται αλλά αυτό στο πλαίσιο μιας ελεύθερης κοινωνίας όχι στις σημερινές συνθήκες που η Χαμάς αντιπαραθέτει στρατιωτική αντίσταση στην εν εξελίξει γενοκτονία.  Όπως είχε γράψει άλλωστε το 1960 και ο Φανόν στο κείμενό του ''Κολασμένοι της γης'' είναι απελευθερωτική η φύση της βίας που ασκείται από τους καταπιεσμένους. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τρομοκράτη και μαχητή ουδέποτε υπήρξε ξεκάθαρη. Επικαλύπτονται. ¨Όπως δεν υπάρχει ο άσπιλος ήρωας μαχητής, άλλο τόσο απατηλή είναι και η εικόνα του τρομοκράτη ως φανατικού κτήνους μεθυσμένου από την οσμή του αίματος. Η καταδίκη τόσο της 7ης Οκτωβρίου όσο και της ιδεολογίας των εκτελεστών της Χαμάς είναι δεδομένη όσο δεδομένο πρέπει να είναι και το ότι δε γίνεται να αρνηθούμε ότι η Χαμάς ανήκει στην Παλαιστινιακή αντίσταση. 
• Το Ισραήλ υιοθέτησε πλήρως από αρχής της ίδρυσής του την έννοια του Lebensraum (ζωτικός χώρος) που είχε διατυπωθεί από τον Γερμανό γεωγράφο Φρίντριχ Ράτσελ, και που οι παγγερμανιστές ασπάστηκαν θεωρώντας τα καθορισμένα από το διεθνές δίκαιο σύνορα καθαρές αφαιρέσεις , αντιπαραθέτοντας μια ιδέα του χώρου όχι μόνο γεωγραφική αλλά και υπαρξιακή και βιολογική. Η ιδεολογική αφετηρία της επεκτατικής πολιτικής του τρίτου ράιχ κρύβεται στο Lebensraum. Με τον ίδιο τρόπο το Ισραήλ, επεκτείνει τα σύνορά του αγνοώντας συστηματικά το διεθνές δίκαιο θεωρώντας ότι ο χώρος αυτός ανήκει δικαιωματικά στους Εβραίους όπως ορίζουν οι ιερές γραφές.

Ολοκληρώνοντας τη μελέτη του βιβλίου του Enzo Traverso που αφιερώνεται στον μεταφραστή Νίκο Κούρκουλο που συνεργαζόταν με τις εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου και έφυγε από τη ζωή αφήνοντας πίσω του ένα άρτιο και πλούσιο έργο, έκανα μια σκέψη με αφορμή όσα διάβασα αντιπαραθέτοντάς τα με τη θεωρία της δημόσιας σφαίρας του Χάμπερμας. Η μετάβαση από την αναπαραστατική κουλτούρα της εποχής της φεουδαρχίας (με τους αυτοκράτορες και τους βασιλείς να εντυπωσιάζουν τον λαό μέσα από τη μεγαλόπρεπη ζωή τους), στην εποχή της Offentlichkeit που εγκαινίαζε την ενεργή συμμετοχή της κοινής γνώμης και την υπερίσχυση της κριτικής θεώρησης της μάζας σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε μέχρι πρότινος, δημιουργώντας ένα αντίβαρο στο μονοδιάστατο αφήγημα της επικρατούσας ως τότε τάξης, έχει δεχτεί στην εποχή μας καίριο πλήγμα τόσο από την πληθώρα των fake news, όσο και από την υπερπληροφόρηση, γεγονός που συνεπάγεται να μην επιτυγχάνεται συμφωνία ακόμα και για τα πιο προφανή πράγματα.

Παραθέτω το παρακάτω απόσπασμα από το δοκίμιο του εξαιρετικού κατά τη γνώμη μου Enzo Traverso ευχαριστώντας τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου που μας προσφέρουν τόσο ποιοτικά επιστημονικά έργα που συνιστούν νομίζω και την εκδοτική τους ταυτότητα.

...''Ορισμένοι είδαν στις αγριότητες της 7ης Οκτωβρίου ''το χειρότερο πογκρόμ της ιστορίας μετά τη Σοά'', άλλοι το προϊόν μιας σειράς ισραηλινών βιαιοτήτων. Φυσικά, αυτό δεν τις δικαιώνει: δεκαετίες κατοχής δεν μειώνουν διόλου τη φρίκη της σφαγής ισραηλινών παιδιών, κατά τον ίδιο τρόπο που δεν μπορεί να γίνεται επίκληση της ιστορίας του αντισημιτισμού για να δικαιωθεί η γενοκτονία στη Γάζα. Μια σφαγή στη διάρκεια ενός ρέιβ πάρτι είναι αναμφίβολα αποκρουστικό έγκλημα που απαιτεί τιμωρία, όμως ένα ρέιβ πάρτι προστατευμένο από ηλεκτροφόρο τείχος πλάι σε μια υπαίθρια φυλακή δεν είναι το ίδιο αθώο κι ακίνδυνο όπως μιας συναυλία σε μια παρισινή αίθουσα. Τη δεκαετία του '70 στο διχασμένο Βερολίνο, οργανώνονταν συναυλίες ροκ πλάι στο τείχος, έτσι ώστε ο κόσμος της άλλης πλευράς να μπορεί να τις ακούσει. Το μήνυμα ήταν απλό: θα θέλαμε να είμαστε μαζί κι αυτή η συναυλία είναι μια διαμαρτυρία ενάντια στο τείχος που μας χωρίζει. Το ρέιβ πάρτι στη Νεγκέβ, απεναντίας, πραγματοποιήθηκε μέσα σε απόλυτη αδιαφορία για όσα συνέβαιναν στην άλλη πλευρά του ηλεκτροφόρου φράχτη. Η Γάζα δεν υπήρχε. Αργά ή γρήγορα, το καζάνι θα έσκαγε...''

Τί μπορεί να γίνει από εδώ και κάτω; Ο Enzo Traverso διαβλέπει ως μοναδική λύση αυτό που πρότεινε πριν από μια εικοσαετία ο Edward Said, δηλαδή τη λύση ενός δυεθνικού κοσμικού κράτους μια δημοκρατική πολιτεία ικανή να εγγυηθεί στους εβραίους και τους παλαιστίνιους πολίτες την πλήρη ισότητα δικαιωμάτων. Είναι ο μοναδικός δρόμος για την ειρήνη. Σε αντίθεση με τη λύση των δύο κρατών που θα προέκυπτε μόνο μέσα από αλλεπάλληλες εθνοκαθάρσεις, δημιουργώντας δύο κλειστά κρατικά μορφώματα που δε θα ευνοούσαν την ανταλλαγή ιδεών, πολιτισμού και γλώσσας σε βάθος χρόνου, ενώ αναπόφευκτα μια τέτοια κατάληξη θα κατέληγε μελλοντικά και πάλι στη βία.